Obecnie coraz częściej wzbudza zainteresowanie zależność między umysłem a ciałem, przechodząc od rozważań jedynie w strefie filozoficznej do budynków laboratoriów. Poniższy tekst traktuje jak w ogólnym zarysie kształtowała się wiedza w tym temacie wraz z przeglądem najnowszych publikacji dotyczących zależności między ciałem a umysłem w kontekście różnych metod medytacji.

Połączenie ciała i umysłu polega na zjawisku, w którym procesy zachodzące w umyśle mają wpływ na stan fizyczny, somatyczny ciała (soma-ciało) ale także odwrotną sytuację rozumianą jako wpływ ciała na umysł. Zatem istotne jest wzajemne i zwrotne oddziaływanie między umysłem a ciałem. Sięgając czasów starożytnych, praktycznie każdy system medyczny zakładał niepodzielność ciała i umysłu. Silny rozdział nastąpił w XVII, w dużej mierze za sprawą Kartezjusza, kiedy to zaczęto postrzegać ciało jako maszynę działającą samodzielnie w oderwaniu od umysłu bądź wyższych aspektów świadomości. Traktowanie ciała jako maszyny poniosło za sobą także konsekwencje osobnego, rozdzielnego traktowania poszczególnych układów, minimalizując wzajemne zależności w jak największym możliwym stopniu.

Obecnie ogólna zasada wzajemnej zależności między ciałem a umysłem jest dość mocno ugruntowana. Źródła ponownego ich połączenia sięgają zróżnicowanych nurtów. Jednak poniżej zostanie zaprezentowany jeden z nich, który ze względu na swój charakter, zaczął dostarczać techniki przynoszące wymierne korzyści.

W latach 1970-tych kardiolog Herbert Benson pracujący w Harvard Medical School rozpoczął badania naukowe nad medytacją. Był sceptykiem, nie wierzył w to, iż medytacja może mieć jakikolwiek efekt fizjologiczny, w tym nawet wpływ na obniżenie ciśnienia krwi. Do przeprowadzenia badań zachęcili go zwolennicy medytacji pobierający nauki od Maharishiego Mahesh Yogi, tego samego u którego Beatlesi rozpoczęli poszukiwania sensu życia…

Herbert Benson zgodził się na przeprowadzenie badań licząc na to, iż dzięki temu udowodni mylność sugerowanych założeń. Jednakże sumiennie wykonane doświadczenia skonfrontowały go przed koniecznością zmiany przekonań. W pierwszym badaniu przeprowadzonym na grupie młodych i zdrowych osób wykazano wpływ medytacji na obniżenie tempa oddechu, zużycie tlenu i kwasowości krwi. Choć obecnie wydaje się to dość oczywiste, na tamte czasy były to pierwsze przełomowe odkrycia w tym temacie. Natomiast w drugim badaniu, przeprowadzonym tym razem na starszych osobach z podwyższonym ciśnieniem tętniczym krwi wykazano iż medytacja obniża jego wartość w porównywalnym stopniu co leki przeciwnadciśnieniowe. Odkrycia te sprawiły, iż H. Benson z zagorzałego przeciwnika stał się osobą, która wniosła ogromny wkład w rozszerzanie wiedzy i popularności w temacie medytacji i jej korzyści¹. Szereg dalszych badań i obserwacji zaowocowało powstaniem bestsellerowej książki “The Relaxation Response”- “Reakcja Relaksacyjna”, która stanowiła krok milowy na drodze poznania relacji umysłu i ciała. Termin reakcja relaksacyjna używana w książce przez H. Bensona zastąpiła określenie medytacji transcendentalnej, której pierwotnie nauczał M.M. Yogi a także ogólnego pojęcia medytacji, którą należy rozumieć szerzej. Istnieją różne rodzaje medytacji i technik, które wywołują opisywany szczególny stan reakcji relaksacyjnej, nie jest no tylko przypisany medytacji transcendentalnej i jej sposobowi jego osiągnięcia. Od niej natomiast rozpoczęły się pierwsze badania. Z drugiej strony należy mieć na uwadze fakt, iż relaksacja popularnie rozumiana nie jest tożsama z medytacją, istnieją w tym zakresie różnego rodzaju różnice, zarówno w przebiegu praktyki jak i mierzalnych efektach psychofizjologicznych. Kontynuacją badań zapoczątkowanych przez dr Herberta Bensona zajmuje się obecnie instytut jego imienia działający w Massachusetts General Hospital będącym szpitalem uniwersyteckim Uniwersytetu Medycznego Harvarda.

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych oraz często wykorzystywanych w badaniach form metytacji jest Mindfulness. Mindfulness można opisać jako proces prowadzący do utrzymywania szczególnego rodzaju uwagi, tłumaczonego jako uważność. Zgodnie z modelem zaproponowanym przez SR. Bishop et al. 2006, Mindfulness opisuje się poprzez wyszczególnienie dwóch kluczowych składników. Pierwszy to samoregulacja uwagi, skoncentrowanej na bezpośrednim doświadczeniu bieżącej chwili poprzez zwiększone rozpoznanie wydarzeń zachodzących w umyśle. Drugi składnik dotyczy zaangażowania specjalnego nastawienia w stosunku do odczuwanych w bieżącej chwili doświadczeń, charakteryzującego się ciekawością, otwartością i akceptacją. O ile znaczenie medytacji, w tym Minfulness, w redukcji poziomu stresu oraz szeregu powiązanych korzyści takich jak zmniejszenie lęku, depresji, nadużywania substancji, zaburzeń odżywiania, przewlekłego bólu, poprawy samopoczucia i jakości życia jest już dość powszechnie znane, o tyle mechanizmy neurobiologiczne stojące za tym oraz głębsze ich znaczenie dopiero co zaczyna przebijać się do świadomości. Jedną z najważniejszych i przełomowych prac w tym zakresie jest publikacja dr Sary Lazar udowadniająca, iż już 8 tygodniowa praktyka Mindfulness prowadzi do regionalnego zwiększenia gęstości istoty szarej mózgu. Obszary ulegające zmianie to tylna kora obręczy (posterior cingulate cortex) której przypisuje się rolę m.in. w procesach poznawczych skierowanych wewnętrznie oraz w ocenie znaczenia bodźców; połączenie skroniowo-ciemieniowe (temporo-parietal junction), kluczowe dla świadomego doświadczania własnej jaźni, przestrzennej jedności jaźni i ciała, jest także zaangażowane we wnioskowanie o stanach innych ludzi takich jak pożądania, intencje i plany, wykazuje ono większą aktywność podczas odczuwania współczucia u osób medytujących. Następne struktury ulegające powiększeniu to lewy hipokamp, boczna część móżdżku i robak móżdżku oraz pień mózgu. Hipokamp od dawna znany jest ze swojej istotnej roli w procesach uczenia się i pamięci oraz orientacji przestrzennej a także okazuje się iż wpływa na integrację różnych obszarów kory mózgowej. Udowodniono, iż wskutek stresu objętość hipokampa ulega zmniejszeniu, jednakże zmiany te są odwracalne.

Powyższe badanie ukazuje jak duże i głębokie zmiany w stosunkowo krótkim czasie powoduje medytacja i pozwala uzmysłowić jak silnym jest narzędziem. Jednakże jej efekt biologiczny sięga także poza zmiany strukturalne w obrębie mózgu i obejmuje zmiany nawet na poziomie genetycznym.

W 2017r. ukazał się przegląd systematyczny obejmujący 18 badań naukowych, wyselekcjonowanych z 716 badań, łączących praktyki medytacyjne z ekspresją genów. Do interwencji typu umysł-ciało (Mind-Body Interventions MBI) zaliczono praktyki typu: mindfulness, yoga, Tai Chi, Qigong, relaxation response (reakcja releksacyjna), regulacja oddechu. Powyższy przegląd koncentrował się przede wszystkim na mechanizmie działania na poziomie molekularnym oraz modyfikacji ekspresji genów. Wnioski, jakie wysuwają się z tej analizy ukazują aktywacje szeregu różnych ścieżek sygnalizacyjnych dzięki MBI, jednakże najczęściej występującą i kluczową, wspólnie występującą molekułą okazał się być czynnik transktypcyjny NF-kappaB. Mechanizm działania MBI na poziomie molekularnym polega na zmniejszeniu poziomu NF-kB, co z kolei przekłada się na zmniejszenie ekspresji genów kodujących czynniki prozapalne, takie jak np. cytokiny. Z kolei wiadomym jest, iż długotrwale utrzymująca się odpowiedź zapalna indukowana poprzez wysoki poziom NF-kB bierze udział w patogenezie przewlekłych stanów zapalnych, które są wspólnym mianownikiem wielu chorób cywilizacyjnych. Efekty jakie wywołuje MBI są zatem działaniem przeciwstawnym do efektów jakie wywołuje chroniczny stres na poziomie ekspresji genów i sugeruje, iż praktyki MBI mogą zmniejszać ryzyko chorób związanych z przewlekłym stanem zapalnym. Ogólnie rzecz ujmując, przeciwzapalne oddziaływanie jest wspólną cechą różnorodnych elementów zdrowego stylu życia takich jak regularne ćwiczenia oraz diety obfitujące w źródła roślinne.

Zmiany jakie zachodzą pod wpływem MBI są także przedstawiane w kontekście oddziaływań epigenetycznych. Epigenetyka to stosunkowo nowa gałąź genetyki badająca zmiany genetyczne rozumiane nie standardowo, jako mutacje w sekwencji nukleotydów, a zmiany ekspresji genów zachodzące ponadgenowo pod wpływem różnych czynników. Dzieje się to poprzez specyficzne dla procesów epigenetycznych mechanizmy takie jak np. metylacja DNA i białek histonowych. Przy czym istnieją także pewne cechy, które odróżniają epigenetykę od innych mechanizmów kontroli ekspresji genów. Jest nią na przykład, ważna z pewnego punktu widzenia, zdolność do dziedziczenia tak powstałych zmian, czego odkrycie stanowiło bardzo duży przełom w dziedzinie epigenetyki.

Jedną z ujętych w przeglądzie prac, było badanie nastawione na wykrycie epigenetycznych zmian jakie pojawiają się w odpowiedzi na intensywną, 8 godzinną medytację oraz odkrycie jak szybko one zachodzą. Grupa doświadczonych w medytacji osób, które przeprowadziły intensywnie medytacje mindfulness została porównana do grupy nieobeznanej w medytacji, która w tym czasie zajmowała się innym, cichym lecz niemedytacyjnym wypoczynkiem. Porównanie grup przed badaniem nie wykazało różnicy w ekspresji genów objętych obserwacją a do których należały geny związane z rytmem dobowym, modulacją chromatyny i procesami zapalnymi. Odkryto, iż tylko w grupie po intensywnej medytacji zmniejszył się poziom ekspresji genów kodujących kluczowe enzymy biorące udział w epigenetycznej modyfikacji chromatyny, takich jak HDACs (histone deacetylases), które z kolei kontrolują szereg innych genów. Zmniejszenie poziomu enzymów HDACs skorelowane zostało dalej z istotnym wyciszeniem dwóch z sześciu badanych genów mających związek z reakcją zapalną, prozapalna kinazą RIPK2 oraz enzymem COX2, będącego celem popularnych leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych. W grupie kontrolnej nie zaobserwowano powyższych efektów, przed ćwiczeniem natomiast nie zaobserwowano różnic w obu grupach. Co w przedstawionym badaniu było dodatkowo mocno zaskakujące, to pojawienie się natychmiastowych efektów na poziomie genetycznym tuż po zakończonej medytacji, co uważano za proces wymagający znacznie dłuższego czasu. Współautorem tego badania był Richard J. Davidson, uznany amerykański neuronaukowiec, autor wielu publikacji naukowych, założyciel m.in. Center for Healthy Minds oraz autor bestsellerowej książki Życie Emocjonalne Mózgu oraz najnowszej publikacji szeroko opisującą naukę leżącą u podstaw wieloaspektowego oddziaływania medytacji na umysł, mózg i ciało: Altered Traits: Science Reveals How Meditation Changes Your Mind, Brain, and Body

Zostało już wcześniej wspomniane, iż istnieją różne rodzaje medytacji. Jak zuważa dr William van Gordon, zainteresowanie naukowe nad medytacją przechodziło przez trzy fazy przez ostatnie 20-30 lat rozpoczynając od mindfulness, poprzez medytacje miłującej dobroci (loving kindness meditation) do obecnej koncentrującej się na mądrości, pustce i nie-przywiązywaniu się. Dr Gordon przeprowadził pierwsze na świecie badanie nad buddyjską medytacją pustki (emptiness meditation), w którym wykazał, iż uczestnicy doświadczyli dzięki niej 24-procentowej redukcji negatywnych emocji, zwiększenia odczuć współczucia oraz zmniejszenie przywiązania do siebie oraz do swoich zewnętrznych doświadczeń. W przypadku mindfulness powyższe korzyści były także obserwowane jednak w mniejszej skali.

Powyższe przykłady to jedynie niewielki fragment intensywnie rozwijającego się obszaru badań nad medytacją i zależnościami na osi umysł- ciało. Z całą pewnością jest to kierunek którego potrzeba rozwoju w obecnych czasach jest szczególnie potrzebna. Nie tylko jako wartość poznawczą ale przede wszystkim jako wartość wprowadzająca wewnętrzną równowagę, która nie tylko warunkuje dobre zdrowie i samopoczucie ale także przekłada się na wybory jakie dokonuje człowiek a których znaczenie ma wpływ zarówno na niego samego oraz na środowisko jakie wokół siebie tworzy.

1. Na podstawie książki Jeremy Howick, „Doktor Ty. O wewnętrznej sile organizmu i zdolności do samouzdrawiania”, wyd. 2018r.