Coraz bardziej powszechnym staje się fakt, iż dieta roślinna w prewencji i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych odgrywa podstawowe znaczenie. W poniższym artykule postaram się przedstawić różnorodne procesy biologiczne stojące za skutecznością roślinnej diety wraz z przedstawieniem jej wymiaru symbolicznego.

Jednak aby zrozumieć mechanizmy działania diety roślinnej należy na pierwszym miejscu wyjaśnić na czym polega proces doprowadzający do powstawania głównej przyczyny chorób sercowo-naczyniowych.

Wspólnym podłożem na którym rozwijają się stanowiące większość przypadków choroby układu sercowo-naczyniowego takie jak choroba wieńcowa, udar mózgu czy niedokrwienie kończyn dolnych jest miażdżyca tętnic (atherosclerosis- arteriokleroza, od wyrazu skleros- stwardniały i arteria- tętnica). Uformowanie miażdżycowej blaszki jest ostatecznym rezultatem trwającego wiele lat procesu zapoczątkowanego przez uszkodzenie śródbłonka naczyniowego. Natomiast czynnikami uszkadzającymi śródbłonek naczyniowy i prowadzącymi do jego dysfunkcji są główne czynniki ryzyka choroby wieńcowej jak nikotynizm, hipercholesterolemia, nadciśnienie tętnicze i cukrzyca, do czego doprowadza typowa zachodnia dieta dieta zawierająca duże ilości cukru, soli, cholesterolu i tłuszczu. Zmiany miażdżycowe są rezultatem nadmiernej, zapalnej włóknisto-proliferacyjnej odpowiedzi na różnego rodzaju formy uszkodzeń śródbłonka naczyniowego. Innymi słowy, wymienione wcześniej czynniki ryzyka ranią komórki śródbłonka, który w odpowiedzi wytwarza proces zapalny. Trwający latami proces zapalny połączony z procesami włóknienia prowadzi do powstania blaszek miażdżycowych, które doprowadzają do zwężenia lub zamknięcia światła naczynia. Śródbłonek naczyniowy to pojedyncza warstwa komórek wyściełających od wewnątrz naczynia krwionośne. Stanowi pierwszą barierę między krwią a głębszymi warstwami naczyń krwionośnych. Komórki śródbłonka nie spełniają jedynie statecznej roli bariery. Zaangażowane są w wiele aktywnych procesów. Jednym z głównych zadań jest produkcja tlenku azotu (NO), regulacja przylegania leukocytów i płytek krwi i migracji makrofagów. Uszkodzenie śródbłonka zaburza te procesy. Poszczególne etapy aterogenezy prowadzące do powstania zmian miażdżycowych przedstawione są w tabeli poniżej:

Etapy aterogenezy
Uszkodzenie śródbłonka	Utlenienie LDL	Aktywacja makrofagów
Dysfunkcja śródbłonka	Produkcja chemokin przez śródbłonek	Makrofagi wydzielają cytokiny które rekrutują więcej monocytów do przestrzeni pod-śródbłonkowej
Spadek poziomu tlenku azotu- skurcz naczyń krwionośnych	Przyleganie monocytów do śródbłonka	Makrofagi pobierają utlenione cząsteczki LDL i stają się komórkami piankowatymi
Przyleganie monocytów i płytek krwi	Przedostawanie się monocytów do przestrzeni pod-śródbłonkowej	Komórki piankowate uwalniają cytokiny które prowadzą do formowania czapeczki włóknistej m.in. z komórek mięśniówki gładkiej naczyń
Przedostawanie się cząsteczek LDL do przestrzeni pod-śródbłonkowej	Przemiana monocytów w makrofagi	Czapeczka włóknista staje się niestabilna i pęka, czego skutkiem jest zakrzepica i niedrożność naczyń krwionośnych

Trzy główne etapy aterogenezy- procesu rozwoju zmian miażdżycowych, licząc od prawidłowego śródbłonka do widocznej blaszki miażdżycowej obejmują uszkodzenie śródbłonka naczyniowego, utlenianie cząsteczek cholesterolu LDL oraz aktywację makrofagów. Śródbłonek naczyniowy staje się dysfunkcjonalny przez jego uszkodzenie, rezultatem jest odpowiedź zapalna. Dysfunkcyjny śródbłonek traci zdolność do produkcji tlenku azotu orz zapobiegania przylegania płytek krwi, cząsteczek LDL i monocytów do śródbłonka. Dochodzi przez to do przedostawania się cząsteczek LDL i monocytów do przestrzeni podśródbłonkowej, w której dochodzi do utlenienia cząsteczek LDL i transformacji monocytów w makrofagi, które absorbując utlenione cząsteczki LDL stają się komórkami piankowatymi. Wydzielają wówczas różnego rodzaju substancję, które doprowadzają do śmierci komórek, degradacji macierzy pozakomórkowej, apoptozę (programową śmierć) komórek mięśniówki naczyń, promują formację blaszki i jej destabilizację. Z biegiem czasu oraz z powtarzającymi się uszkodzeniami śródbłonka, dochodzi do zwężenia światła naczyń i objawowej choroby. Gdy w tętnicach wieńcowych dochodzi do pęknięcia niestabilnej blaszki bądź krytycznego zwężenia prowadzi to do zamknięcia światła naczynia i zawału mięśnia sercowego. Upraszczając przekaz proces ten można porównać do znanego każdemu powszechnie skaleczenia czy otarcia skóry. Uraz powoduje obrzęk, zaczerwienienie i ból- obraz stanu zapalnego. Gdy zaopatrzymy ranę i pozostawimy ją „w spokoju” zagoi się. Jednak gdy codziennie będziemy ją kaleczyć i odtwarzać nie zagoi się a stan zapalny będzie się utrzymywał przez cały czas. Proces, który miał prowadzić do wyleczenia, nie może zostać zakończony, staje się przewlekły i doprowadza do jeszcze większej szkody. To właśnie dzieje się w skali mikro ze śródbłonkiem naczyń gdy codziennie jest konfrontowany z uszkadzającymi go cząsteczkami pochodzącymi z niezdrowej diety oraz z zanieczyszczonego środowiska, działającymi jak małe nożyki stale raniące komórki śródbłonka oraz jak benzyna podtrzymująca ogień toczącego się przewlekłego procesu zapalnego w naczyniach krwionośnych.

Lecznicze działanie diety roślinnej

Dieta roślinna pozytywnie oddziałuje na każdym z tych etapów, powstrzymując i odwracając proces aterogenezy, proponowane wytłumaczenie jest zawarte na poniższym schemacie.

Zasadniczą częścią tego oddziaływania jest po prostu to, iż nie zawiera czynników uszkadzających śródbłonek, lecz nie na tym jej dobroczynne działanie się kończy. Polifenole obficie występujące w źródłach roślinnych mają bardzo szerokie oddziaływanie. Poprzez zmniejszanie stresu oksydacyjnego hamują utlenianie cząsteczek LDL, zapobiegają monocytom zawierającym utlenione cząsteczki LDL przyleganie do śródbłonka oraz transformacji monocytów do makrofagów i formowania komórek piankowatych. Polifenole także okazują swoje oddziaływanie polegające na hamowaniu agregacji płytek, stymulacji uwalniania tlenku azotu korzystnie działającego na śródbłonek oraz zmniejszania stanu zapalnego. Dane z badania the Nurses’ Health Study wykazały, iż każda dodatkowa porcja zielonych liściastych warzyw dziennie zmniejsza ryzyko choroby wieńcowej o 11%.

Zmniejszona podaż mięsa oraz innych produktów odzwierzęcych zmniejsza także tworzenie się cząsteczek TMAO (Trimethylamine-N-oxide, N-tlenek trimetyloaminy). TMAO jest produktem powstającym z metabolizmu choliny występującej w produktach mlecznych i jajach oraz karnityny która w dużych ilościach występuje w produktach mięsnych. Przekształcenie odbywa się z udziałem bakterii jelitowych występujących w jelicie grubym. Obecne istnieją dowody, iż poziom TMAO jest silnym czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo naczyniowych. Sugeruje się, iż cząsteczka TMAO promuje aterogenezę poprzez udział w aktywacji makrofagów i formowania komórek piankowatych. Jednakże należy zaznaczyć, iż kluczową rolę w powstawaniu TMAO pełni patologiczna flora bakteryjna, która de facto powiązana jest głównie ze sposobem odżywiania.

Powyższe przykłady nie wyczerpują tematu korzystnego oddziaływania diety roślinnej na śródbłonek naczyniowy. Istnieją jeszcze inne grupy związków mające różnorodne korzystne mechanizmy oddziaływania, które z czasem sukcesywnie będą prezentowane. Powyższe przykłady jednakże tworzą pewien ogólny zarys obrazujący dietę roślinną w działaniu. Podsumowując, dieta roślinna działa kojąco na śródbłonek, umożliwia mu się zagoić i przywraca jego prawidłowe funkcje.

Symboliczny wymiar diety roślinnej

Zalecenia diety roślinnej można ująć także w formie symbolicznej. Istnieje podobieństwo między zaleceniami diety roślinnej a zachowaniem harmonii pożywienia ujętej w systemie dualistycznej dietetyki chińskiej. Otóż tak jak zostało to wspomniane w artykule Dualizm rzeczywistości, każde zjawisko można przyporządkować aspektowi Yin (zasady pasywnej) lub Yang (zasady aktywnej). Dotyczy to także żywności. Poniżej ogólny schemat takiego podziału.

Natomiast ogóle założenia diety opartej na roślinach polegają na

Wyeliminowaniu bądź znacznym ograniczeniu

– produktów pochodzenia zwierzęcego – czerwonego mięsa, drobiu, ryb

– nabiału

– wyizolowanych i przetworzonych tłuszczy, zarówno zwierzęcych jak i roślinnych

– przetworzonych produktów i zawierających cukier

Zaleca się spożywanie

– wszystkich warzyw: liściaste, bulwiaste oraz w każdym kolorze

– różnego rodzaju owoców, zwłaszcza lokalnych

– roślin strączkowych: fasola, groch, soczewicy i wszelkie inne

– zbóż z pełnego przemiału i pełnoziarnistych produktów

Porównując oba schematy łatwo zauważyć podobieństwo między nowoczesnymi zaleceniami a liczącą kilka tysięcy lat koncepcją zachowania równowagi w pożywieniu, gdyż na produktach znajdujących się w przedziale balansu z tendencją w kierunku Yin opiera się nieprzetworzona dieta roślinna. Kolejne wersje piramidy zdrowego odżywiania także zbliżają się coraz bardziej do nieprzetworzonej diety roślinnej. Powyższy schemat oczywiście nie wyczerpuje tematu podziału pożywienia podług Yin/Yang, który jest znaczenie bardziej rozbudowany a dietetyka oparta na nim jest zawsze indywidualnie sprofilowana pod konkrety typ osoby oraz istniejących u niej dolegliwości. Celem jest zaznaczenie, iż w tym zakresie także istnieje tego typu podział oraz to, iż w każdym przypadku, tak jak i w odżywianiu, istotą jest przywrócenie harmonii, która może być zaburzona w różnorodny sposób a droga jej przywrócenia zależy od stanu w jakim dana osoba się znajduje. W najszerszym zarysie bowiem zalecenia żywieniowe diety roślinnej dla osób z chorobą wieńcową nie zawsze będą korzystne dla wszystkich osób i w każdym czasie. Obecnie mają najlepsze rezultaty, gdyż są dopasowane pod najczęstszy typ zaburzeń i odpowiadają na powszechne błędy żywieniowe. Dieta roślinna będąca w zakresie balansu wraz z lekkim „wychyleniem” w kierunku Yin (zasady pasywnej) niesie ze sobą wartości jakie ta zasada zawiera takie jak m.in. kontemplacja, wyciszenie, zwolnienie pędu, zmniejszenie agresji i wzrost empatii. Sprzyja zwróceniu się ku wnętrzu. Wyczuć można, iż jest to kierunek odwrotny od dotychczas dominującego (zasady aktywnej Yang), stąd potrzeba właśnie podążania tą drogą, gdyż skrajność jednego bieguna już osiągnęliśmy. Został on w pełni poznany. Musimy na nowo zrozumieć i odbudować stłumiony dotychczas kobiecy aspekt rzeczywistości idący w parze z szacunkiem do Ziemi, zwierząt i innych istot mając w świadomości, iż nikt nie urodził się aby nam służyć.

Fenomen skuteczności bierze się z przywrócenia harmonii, którą zawsze należy rozpatrywać w dynamiczny sposób. Nie polega ona bowiem na popadaniu w skrajności a umiejętnym czerpaniu z obu biegunów i przejawianiu ich cech w pozytywie. Rozszerzenie swojego postrzegania o te aspekty- zasadę aktywną (Yang) i pasywną (Yin), nie tylko w kontekście żywienia ale także swojej aktywności oraz obserwacji otoczenia, pozwala na pełniejsze rozumienie życia i bardziej świadome w nim nawigowanie.

Zalecaną lekturą omawiającą w dokładny sposób leczniczy wymiar pożywienia jest „Odżywianie dla zdrowia”, której autorem jest Paul Pitchford. Łączy ona nowoczesną naukową dietetykę z wielowiekową wschodnią wiedzą.